การทานธัมม์ชาตาวันเกิด/เดือนเกิด
การทานธัมม์ชาตาวันเกิด/เดือนเกิด เป็นกิจกรรมอีกอย่างหนึ่งในประเพณียี่เป็ง เป็นการสร้างธัมม์ประจำวัดเกิด เดือนเกิด และปีเกิด เพื่อหวังอานิสงส์ความเป็นมงคล เสริมดวงชะตาชีวิต เกิดปัญญารู้แจ้งขึ้นกับตัวเอง และการได้สืบพระพุทธศาสนาตราบห้าพันวัสสา ดังปราชญ์ล้านนาได้กล่าวไว้ว่า บุคคลใดก็ตาม ถ้าริบรอมทรัพย์สมบัติใดไม่ขึ้น เก็บเงินไม่อยู่มักทำให้สิ้นไปหมดไป ให้ทานธรรมชาตาของตนเสีย แล้วจะวุฒิจำเริญ การทานธัมม์ชาตาในสมัยโบราณ ผู้ที่จะสร้างธรรมถวาย จะต้องไปว่าจ้างให้น้อย (ผู้บวชเป็นเณรแล้วลาสิกขา) หนาน (ผู้บวชเป็นพระแล้วลาสิกขา) เป็นผู้จารเป็นตัวอักษรล้านนา (ตัวธัมม์) ลงในใบลานเป็นผูก นำเขม่าที่ติดหม้อมาลูบ แล้วเช็ดจนปรากฏเป็นตัวอักษร และร้อยเชือกด้วยฝ้าย (เรียกว่า สายสยอง) เมื่อถึงประเพณีเข้าพรรษา ประเพณีสิบสองเป็ง และประเพณียี่เป็ง ผู้ที่ถวายจะนำธรรมใบลานที่สร้างขึ้นมาห่อในผ้าห่อคัมภีร์และนำไปถวายไว้ที่วัด การสร้างธรรมชาตา เป็นทานที่กล่าวไว้ตามจารีตโบราณ ซึ่งได้กำหนดรูปแบบไว้ดังนี้
ทวี เขื่อนแก้ว (๒๕๔๑, หน้า ๒๐๙-๒๑๑) ได้กล่าวถึง ธรรมชาตาวันเกิด เดือนเกิด และปีเกิด ไว้ดังนี้
ธรรมชาตาวันเกิด
เกิดวันอาทิตย์ | สร้างธรรม | สังคินี |
เกิดวันจันทร์ | สร้างธรรม | วิภังคะ |
เกิดวันอังคาร | สร้างธรรม | ธาตุกถา |
เกิดวันพุทธ | สร้างธรรม | ปุคคลปัญญัตติ |
เกิดวันพฤหัสบดี | สร้างธรรม | กถาวัตถุ |
เกิดวันศุกร์ | สร้างธรรม | ยมกะ |
เกิดวันเสาร์ | สร้างธรรม | มหาปัฏฐาน |
ธรรมชาตาเดือนเกิด
คนเกิดเดือนเกี๋ยง(อ้าย) ประมาณตุลาคม | สร้างธรรม | สุทธนู หรือปฐมกัป |
คนเกิดเดือนยี่ (สอง) ประมาณพฤศจิกายน | สร้างธรรม | ช่างฉัททันต์ หรือปทุมกุมาร |
คนเกิดเดือนสาม ประมาณธันวาคม | สร้างธรรม | มัฎฐากุณฑลี หรือมโหสถ |
คนเกิดเดือนสี่ ประมาณมกราคม | สร้างธรรม | หงส์ผาคำ หรือภูริทัต |
คนเกิดเดือนห้า ประมาณกุมภาพันธ์ี | สร้างธรรม | อุทธรา หรือปุริสาท |
คนเกิดเดือนหก ประมาณมีนาคม | สร้างธรรม | พุทธโฆสา หรือเตมิยะ |
คนเกิดเดือนเจ็ด ประมาณเมษายน | สร้างธรรม | อรินทุม หรือเตมิราช |
คนเกิดเดือนแปด ประมาณพฤษภาคม | สร้างธรรม | นารทะ หรือสิตธาตถ์์ |
คนเกิดเดือนเก้า ประมาณมิถุนายน | สร้างธรรม | พุทธาภิเษก หรือทสสิบชาติ |
คนเกิดเดือนสิบ ประมาณกรกฎาคม | สร้างธรรม | ธัมมจักร หรือสุวรรณสาม |
คนเกิดเดือนสิบเอ็ด ประมาณสิงหาคม | สร้างธรรม | พุทธนิพพาน หรือเวสสันตระ |
คนเกิดเดือนสิบสอง ประมาณกันยายน | สร้างธรรม | มังคละสูตร หรือสมภมิตร |
ธรรมชาตาปีเกิด
คนเกิดปีใจ้์ | ปีหนู | สร้างธรรม | เตมิยะี |
คนเกิดปีเป้า | ปีวัว | สร้างธรรม | เวสสันตระ |
คนเกิดปียี | ปีเสือ | สร้างธรรม | สุทธนู |
คนเกิดปีเหม้า | ปีกระต่าย | สร้างธรรม | เนมิราช |
คนเกิดปีสี | ปีงูใหญ่ | สร้างธรรม | สมภมิตร |
คนเกิดปีใส้์ | ปีงูเล็ก | สร้างธรรม | ภูริทัต |
คนเกิดปีสะง้า | ปีม้า | สร้างธรรม | สุธน |
คนเกิดปีเม็ด | ปีแพะ | สร้างธรรม | ช้างฉัททันต์ |
คนเกิดปีสัน | ปีวอก | สร้างธรรม | มโหสถ |
คนเกิดปีเร้า | ปีไก่ | สร้างธรรม | สิทธาตถ์ |
คนเกิดปีเส็ด | ปีหมา | สร้างธรรม | กุสราช |
คนเกิดปีไค้ | ปีช้าง | สร้างธรรม | สุตตโสม |
ทางล้านนานับปีหมูนักษัตรตัวที่ ๑๒ เป็นปีช้าง
ประเพณีการทานธัมม์ชะตานี้ ชาวล้านนาในอดีตนิยมสร้างธัมม์ถวายกันมาก ดังจะเห็นได้ว่าในหอไตรของวัดต่างๆในภาคเหนือ มีการเก็บรักษาพระธรรมคัมภีร์ที่จารบันทึกด้วยอักษรธรรมล้านนาไว้เป็นจำนวนมาก และในท้ายธัมม์แต่ละผูก มีการจารบันทึกชื่อผู้ถวายไว้ ตัวอย่างเช่น
ปถมมูลศรัทธา นายคำ นางแก้ว พร้อมด้วยลูกเต้าชุคน ได้สร้างธัมม์ทานไว้ค้ำชูพระพุทธศาสนา ๕,๐๐๐ พระวัสสา ขอสุขสามประการมีนิพพานเป็นยอดจิ่มเทอะ