การหามื้อจันวันดี และโศลกทำบ้าน

เมื่อได้บริเวณที่จะปลูกเรือนแล้วก็ให้ไปหาพระสงฆ์ หรืออาจารย์วัดให้ช่วยดูเดือน ดูวัน ดูยามที่จะลงมือปลูกเรือน เรียกว่าการหาหื้อจันวันดี โดยอ้างจากบางตำราเริ่มจากเดือนก่อน (๒) เช่น

เดือนที่ดีและไม่ดีในการปลูกเรือนใหม่

เดือนเจียง: จักผิดเถียงกัน ไม่ดี
เดือนยี่: จักสมฤทธี มีข้าวของ ดี
เดือน ๓: จักเสียข้าวของ ไม่ดี
เดือน ๔: จักได้ลาภ และมีข้าวของ ดี
เดือน ๕: จักเป็นพยาธิ และไฟจักไหม้ ไม่ดี
เดือน ๖: จักได้ลาภ มีข้าวของ อยู่ดีมีสุข ดี
เดือน ๗: จักได้รับความทุกข์มากนัก และจักพลันตาย ไม่ดี
เดือน ๘: จักเสียข้าวของ หรือเป็นพยาธิ ไม่ดี แต่บางตำราว่าจักมีข้าวของดี
เดือน ๙: จักมีลาภ และอยู่ดีมีสุข ดี
เดือน ๑๐: จักเป็นพยาธิตาย และจักฉิบฉายไม่ดี
เดือน ๑๑: จักเป็นโทษ และผิดเถียงกัน ไม่ดี บางตำราว่าจักสมฤทธี ดี
เดือน ๑๒: จักเป็นดีมีสุขมากนัก

วันเสียประจำเดือน

เดือนเจียง เดือน ๕ เดือน ๙: วันอาทิตย์ และวันจันทร์ เสีย
เดือนยี่ เดือน ๖ เดือน ๑๐: วันอังคารเสีย
เดือน ๓ เดือน ๗ เดือน ๑๑: วันพฤหัสบดี และวันเสาร์ เสีย
เดือน ๔ เดือน ๘ เดือน ๑๒: วันพุธ และวันศุกร์เสีย

ยามดีไม่ดี

วันอาทิตย์: ยามรุ่งเช้า หินะ ไม่ดี; ยามกองงาย อุทธังราชา ดี; ยามแตรจักใกล้เที่ยงลาภสะกัง ดี; ยามเที่ยง หินะ ไม่ดี; ยามกองแลง หินะ ไม่ดี; ยามแตรจักใกล้ค่ำ อุทธังราชา ดี; ยามค่ำแท้ ก็ดี
วันจันทร์: ยามเช้า หินะ ไม่ดี; ยางกลองงาย หินะ ไม่ดี; ยามใกล้เที่ยง หินะ ไม่ดี; ยามเที่ยง อุทธังราชา ดี; ยามช้าย(เวลาบ่าย) หินะ ไม่ดี; ยามใกล้ค่ำ หินะ ไม่ดี; ยามค่ำแท้ หินะ ไม่ดี
วันอังคาร: ยามเช้า อุทธังราชา ดี; ยามกลองงาย ลาภสะกัง ดี; ยามใกล้เที่ยง หินะ ไม่ดี; ยามเที่ยง หินะ ไม่ดี; ยามกองแลง อุทธังราชา ดี; ยามใกล้ค่ำ ลาภสะกังดี ค่ำแท้หินะ ไม่ดี
วันพุธ: ยามเช้า หินะ ไม่ดี; ยามกลองงาย อุทธังราชา ดี; ยามใกล้เที่ยง หินะไม่ดี; ยามเที่ยง อุทธังราชา ดี; ยามช้าย (เวลาบ่าย) ลาภสะกัง ดี; ยามค่ำ หินะ ไม่ดี
วันพฤหัสบดี: ยามเช้า หินะ ไม่ดี; ยามกลองงาย หินะ ไม่ดี; ยามใกล้เที่ยง อุทธังราชา ดี; ยามเที่ยง ลาภสะกัง ดี; ยามแตรค่ำ อุทธังราชาดี; ยามค่ำแท้ ก็ดี
วันศุกร์: ยามเช้า หินะ ไม่ดี; ยามกองงาย อุทธังราชา ดี; ยามใกล้เที่ยง ลาภสะกัง ดี; ยามใกล้เที่ยง หินะ ไม่ดี; ยามช้าย(เวลาบ่าย) ดี; ยามใกล้ค่ำ อุทธังราชา ดี; ยามค่ำแท้ ดี
วันเสาร์: ยามเช้า อุทธังราชา ดี; ยามกลองงาย อุทธังราชา ดี; ยามใกล้เที่ยง หินะ ไม่ดี; ยามเที่ยง หินะไม่ดี; ยามช้าย (เวลาบ่าย) อุทธังราชา ดี; ยามเย็น ลาภสะกัง ดี; ยามใกล้ค่ำ หินะ ไม่ดี; ยามค่ำแท้ ก็ไม่ดี

มณี พยอมยงค์ (๒๕๓๙, หน้า ๑๗๑) อธิบายการทำบ้านให้ถูกต้องตามโศลก หรือฮีตของการสร้างบ้านแปงเฮือน เป็นความเชื่อของคนล้านนาที่เชื่อว่าต้องปลูกเรือนให้ถูกต้องตามโฉลก จึงจะอยู่อย่างร่มเย็นเป็นสุข โดยให้เจ้าของบ้านที่เป็นชายเอาไม้มาวัดให้พอดีกับวาของตน แล้วนับแต่รั้วบ้านด้านใดด้านหนึ่งเป็นวาที่หนึ่ง ไปตรงจุดที่จะสร้างบ้าน โดยนับว่าที่หนึ่งเป็นน้ำบ่อแก้วแล้วไล่ตามลำดับต่อไปนี้

น้ำบ่อแก้วกินเย็น (ดี)
ผีเข็ญอยู่กะล่าง (ไม่ดี)
เอาตูบห่างแปงผามควาย (ไม่ดี)
หยิบถงลายใส่เงินย่อย (ดี)
ปั้นเข้าอ่อยผี (ไม่ดี)
เอาลูกเศรษฐีเป็นเพื่อน (ดี)
ไม้ยังเถื่อนเป็นมงคง (ดี)

ที่นิยมกันมากคือ “หยิบถงลายใส่เงินย่อย” ถือว่าเป็นการเก็บเล็กผสมน้อย เริ่มต้นการลงเสาแรกที่นั่น หากยังต้องการเนื้อที่กว้าง การนับโศลกก็นับวนมาที่น้ำบ่อแก้วกินเย็นอีกครั้งหนึ่ง การทำตามโศลกเวลาสร้างบ้านแปงเฮือน นอกจากจะเกิดความมั่นใจแก่เจ้าของเรือนยังสร้างความอุ่นใจและเชื่อว่าจะมีความสุขสวัสดี และมีความเจริญแก่ชีวิตและครอบครัว