การหามื้อจันวันดี และโศลกทำบ้าน

เมื่อได้บริเวณที่จะปลูกเรือนแล้วก็ให้ไปหาพระสงฆ์ หรืออาจารย์วัดให้ช่วยดูเดือน ดูวัน ดูยามที่จะลงมือปลูกเรือน เรียกว่าการหาหื้อจันวันดี โดยอ้างจากบางตำราเริ่มจากเดือนก่อน (๒) เช่น

เดือนที่ดีและไม่ดีในการปลูกเรือนใหม่

เดือนเจียง
จักผิดเถียงกัน ไม่ดี
เดือนยี่
จักสมฤทธี มีข้าวของ ดี
เดือน ๓
จักเสียข้าวของ ไม่ดี
เดือน ๔
จักได้ลาภ และมีข้าวของ ดี
เดือน ๕
จักเป็นพยาธิ และไฟจักไหม้ ไม่ดี
เดือน ๖
จักได้ลาภ มีข้าวของ อยู่ดีมีสุข ดี
เดือน ๗
จักได้รับความทุกข์มากนัก และจักพลันตาย ไม่ดี
เดือน ๘
จักเสียข้าวของ หรือเป็นพยาธิ ไม่ดี แต่บางตำราว่าจักมีข้าวของดี
เดือน ๙
จักมีลาภ และอยู่ดีมีสุข ดี
เดือน ๑๐
จักเป็นพยาธิตาย และจักฉิบฉายไม่ดี
เดือน ๑๑
จักเป็นโทษ และผิดเถียงกัน ไม่ดี บางตำราว่าจักสมฤทธี ดี
เดือน ๑๒
จักเป็นดีมีสุขมากนัก

วันเสียประจำเดือน

เดือนเจียง เดือน ๕ เดือน ๙
วันอาทิตย์ และวันจันทร์ เสีย
เดือนยี่ เดือน ๖ เดือน ๑๐
วันอังคารเสีย
เดือน ๓ เดือน ๗ เดือน ๑๑
วันพฤหัสบดี และวันเสาร์ เสีย
เดือน ๔ เดือน ๘ เดือน ๑๒
วันพุธ และวันศุกร์เสีย

ยามดีไม่ดี

วันอาทิตย์
ยามรุ่งเช้า หินะ ไม่ดี
ยามกองงาย อุทธังราชา ดี
ยามแตรจักใกล้เที่ยงลาภสะกัง ดี
ยามเที่ยง หินะ ไม่ดี
ยามกองแลง หินะ ไม่ดี
ยามแตรจักใกล้ค่ำ อุทธังราชา ดี
ยามค่ำแท้ ก็ดี
วันจันทร์
ยามเช้า หินะ ไม่ดี
ยางกลองงาย หินะ ไม่ดี
ยามใกล้เที่ยง หินะ ไม่ดี
ยามเที่ยง อุทธังราชา ดี
ยามช้าย(เวลาบ่าย) หินะ ไม่ดี
ยามใกล้ค่ำ หินะ ไม่ดี
ยามค่ำแท้ หินะ ไม่ดี
วันอังคาร
ยามเช้า อุทธังราชา ดี
ยามกลองงาย ลาภสะกัง ดี
ยามใกล้เที่ยง หินะ ไม่ดี
ยามเที่ยง หินะ ไม่ดี
ยามกองแลง อุทธังราชา ดี
ยามใกล้ค่ำ ลาภสะกังดี ค่ำแท้หินะ ไม่ดี
วันพุธ
ยามเช้า หินะ ไม่ดี
ยามกลองงาย อุทธังราชา ดี
ยามใกล้เที่ยง หินะไม่ดี
ยามเที่ยง อุทธังราชา ดี
ยามช้าย (เวลาบ่าย) ลาภสะกัง ดี
ยามค่ำ หินะ ไม่ดี
วันพฤหัสบดี
ยามเช้า หินะ ไม่ดี
ยามกลองงาย หินะ ไม่ดี
ยามใกล้เที่ยง อุทธังราชา ดี
ยามเที่ยง ลาภสะกัง ดี
ยามแตรค่ำ อุทธังราชาดี
ยามค่ำแท้ ก็ดี
วันศุกร์
ยามเช้า หินะ ไม่ดี
ยามกองงาย อุทธังราชา ดี
ยามใกล้เที่ยง ลาภสะกัง ดี
ยามใกล้เที่ยง หินะ ไม่ดี
ยามช้าย(เวลาบ่าย) ดี
ยามใกล้ค่ำ อุทธังราชา ดี
ยามค่ำแท้ ดี
วันเสาร์
ยามเช้า อุทธังราชา ดี
ยามกลองงาย อุทธังราชา ดี
ยามใกล้เที่ยง หินะ ไม่ดี
ยามเที่ยง หินะไม่ดี
ยามช้าย (เวลาบ่าย) อุทธังราชา ดี
ยามเย็น ลาภสะกัง ดี
ยามใกล้ค่ำ หินะ ไม่ดี
ยามค่ำแท้ ก็ไม่ดี

มณี พยอมยงค์ (๒๕๓๙, หน้า ๑๗๑) อธิบายการทำบ้านให้ถูกต้องตามโศลก หรือฮีตของการสร้างบ้านแปงเฮือน เป็นความเชื่อของคนล้านนาที่เชื่อว่าต้องปลูกเรือนให้ถูกต้องตามโฉลก จึงจะอยู่อย่างร่มเย็นเป็นสุข โดยให้เจ้าของบ้านที่เป็นชายเอาไม้มาวัดให้พอดีกับวาของตน  แล้วนับแต่รั้วบ้านด้านใดด้านหนึ่งเป็นวาที่หนึ่ง ไปตรงจุดที่จะสร้างบ้าน โดยนับว่าที่หนึ่งเป็นน้ำบ่อแก้วแล้วไล่ตามลำดับต่อไปนี้

  • น้ำบ่อแก้วกินเย็น (ดี)
  • ผีเข็ญอยู่กะล่าง (ไม่ดี)
  • เอาตูบห่างแปงผามควาย (ไม่ดี)
  • หยิบถงลายใส่เงินย่อย (ดี)
  • ปั้นเข้าอ่อยผี (ไม่ดี)
  • เอาลูกเศรษฐีเป็นเพื่อน (ดี)
  • ไม้ยังเถื่อนเป็นมงคง (ดี)

ที่นิยมกันมากคือ “หยิบถงลายใส่เงินย่อย” ถือว่าเป็นการเก็บเล็กผสมน้อย เริ่มต้นการลงเสาแรกที่นั่น หากยังต้องการเนื้อที่กว้าง การนับโศลกก็นับวนมาที่น้ำบ่อแก้วกินเย็นอีกครั้งหนึ่ง การทำตามโศลกเวลาสร้างบ้านแปงเฮือน นอกจากจะเกิดความมั่นใจแก่เจ้าของเรือนยังสร้างความอุ่นใจและเชื่อว่าจะมีความสุขสวัสดี และมีความเจริญแก่ชีวิตและครอบครัว